VII Wojewódzki Konkurs Historyczny - 2011 rok

Zabytki naszego regionu – budynki użyteczności publicznej

laureat III miejsca

Joanna Cisło

Budynek Liceum Ogólnokształcące im. Zygmunta Działowskiego w Wąbrzeźnie

Wąbrzeźno, to miasto, słynące nie tylko z walorów natury, ale również z walorów architektonicznych. W tym przepięknym miasteczku trzech jezior, przy ul. Wolności, będącej wizytówką architektoniczną miasta z racji znajdujących się tam licznych przepięknych budowli, znajduje się budynek Liceum Ogólnokształcącego, który od ponad 100 lat dodaje uroku tej ulicy.

Budowę szkoły rozpoczęto w pierwszej połowie sierpnia 1904 roku. Projekt pochodził z Ministerstwa do Spraw Publicznych w Berlinie. Kierowanie budową powierzono mistrzowi budowlanemu Stümerowi. Dnia 20 kwietnia 1906 roku do użytku oddany został gmach obecnego Liceum Ogólnokształcącego, a ponadto sala gimnastyczna oraz mieszkanie służbowe przeznaczone dla dyrektora szkoły. Stało się to jeszcze w latach, gdy Wąbrzeźno znajdowało się pod panowaniem pruskim. Szkoła otrzymała nazwę Królewskie Gimnazjum Prorealne.

Fot. 1. Widok na budynek szkoły od strony zachodniej (1912 rok)

Budynek szkolny został wybudowany na półhektarowym placu, z czego dwie trzecie tej powierzchni zajmował właściwy gmach szkolny czyli pomieszczenia z salami lekcyjnymi. W części południowej budynku znajduje się aula, wyższa od pozostałej części gmachu o dwa metry. Bezpośrednio do tej strony budynku przylega mieszkanie dyrektora, mające dziewięć metrów wysokości. Zawiera ono na obu piętrach sześć pokoi dziennych i jeden gościnny, a na poddaszu ulokowano dodatkowy pokój. Kwadratowy dziedziniec szkoły otoczono drzewami i połączonym z ulicą szerokim, brukowanym traktem. W części południowej dziedzińca wybudowano salę gimnastyczną, w północnej toalety, natomiast wschodnia część graniczyła z użytkami rolnymi. Fasady wszystkich budynków podkreślają neogotycki charakter budowli z czerwonej cegły. Gmach szkoły był ogrzewany systemem centralnego ogrzewania. Piec znajdował się w piwnicach. Budynek podłączony był do miejskiej sieci wodociągowej oraz energetycznej. Sale lekcyjne zostały wyposażone w ławki na żelaznych szynach. Salę gimnastyczną ogrzewano piecami koksowymi. Od strony ulicy Wolności szkołę otaczał ozdobny, żelazny płot na podmurówce z cegły. Ogrodzenie zostało niestety zdemontowane w okresie okupacji hitlerowskiej.

Fot. 2. Gmach Progimnazjum Realnego - widok od strony ulicy Wolności (1914 rok)

We wnętrzu szkoły przez portal główny wchodziło się do przedsionka strzeżonego przez okienka z pokoiku portiera, z którego po schodach można było dojść do parteru. Dalej, przez przedsionek do korytarza zwieńczonego na górze półkolistymi łukami, będącego centralnym punktem tej części szkoły. Po północnej stronie znajdowała się biblioteka szkolna. W kierunku południowym, wzdłuż ulicy, rozciągały się kolejno: klasa, biblioteka nauczycielska, pokój zebrań oraz gabinet dyrektora. Po stronie wschodniej korytarza zlokalizowano schody do mieszkania woźnego oraz główną klatkę schodową gmachu, prowadzącą do mieszkania woźnego. Na pierwszym piętrze znajdował się korytarz o długości równej długości budynku. Do niego przylegało, od strony północnej i zachodniej, sześć sal lekcyjnych. Na drugim piętrze w południowej części znajduje się aula szkolna.

 

Fot. 3. i 4. Półkoliste łuki wieńczące górną część korytarza (po lewej) oraz korytarza na II piętrze - zdjęcie współczesne - autor

Progimnazjum stanowiło placówkę o sześcioletnim cyklu kształcenia, której pierwszym dyrektorem był doktor Belau. Do szkoły przyjmowano wyłącznie chłopców, którzy wcześniej ukończyli tzw. szkolę wstępną. Kolejne poziomy oddziałów klasowych nosiły nazwy od najwyższego do najniższego szczebla, tj. od klasy szóstej, przez piątą, czwartą, trzecią niższą i wyższą, kończąc na drugiej niższej. Ukończenie szkoły i zaliczenie egzaminów końcowych uprawniało do nauki w klasie drugiej wyższej pełnego gimnazjum lub dawało możliwość podjęcia pracy na stanowisku urzędniczym niższego szczebla.

Od 20 stycznia 1920 roku rozpoczął się nowy okres dziejów Wąbrzeźna. Miasto po 147 latach niewoli powróciło w granice odrodzonego państwa polskiego. Szkoła zmieniła swoją nazwę na Państwowe Gimnazjum Humanistyczne. W taki sposób dawne, pruskie sześcioletnie progimnazjum realne przekształcone zostało w ośmioklasowe gimnazjum typu humanistycznego. W tej szkole obowiązki dyrektora objął Hieronim Markowski. Na początku lat dwudziestych głównym celem kadry nauczycielskiej było odbudowanie polskiego szkolnictwa. Był to proces trudny i długotrwały. Język polski stał się językiem wykładowym, jednak większość wąbrzeźnian nie władała zbyt dobrze językiem ojczystym, co było skutkiem wieloletniej germanizacji. W 1923 roku szkole nadany został sztandar, na którym z jednej strony znajdował się biały orzeł na amarantowym tle, a z drugiej, na białym tle, sowa usytuowana na książkach.

Po zamachu majowym, w życiu szkoły dostrzec można obecność organizacji realizujących także cele polityczne. Działały zrzeszenia powstałe w latach wcześniejszych (klub wioślarski „Vambresia”, „Bratnia pomoc”, „Sodalicja Mariańska”), ale pojawiły się również nowe. Pierwszym z takich stowarzyszeń była „Straż Przednia”, powołana na początku roku szkolnego 1932/33 przez dyrektora Jana Bulandę. W pierwszym roku funkcjonowania strażowcy, w przeddzień uroczystości imieninowych marszałka Józefa Piłsudskiego, rozdali śniadania 60 najbiedniejszym uczniom szkoły.

Naukę w ośmioletnim gimnazjum, a następnie dwuletnim liceum na podbudowie czteroletniego gimnazjum, wieńczył egzamin maturalny. Ukończenie szkoły średniej i złożenie egzaminu dojrzałości było, w ówczesnych realiach, ważnym kryterium awansu społecznego, niezależnie od takich przywilejów, jak prawo do nauki na wyższej uczelni, prawo do skróconej służby wojskowej w szkołach podchorążych rezerwy czy możliwość wstąpienia do zawodowych szkół oficerskich.

Fot. 5. Grono profesorskie oraz maturzyści Liceum Ogólnokształcącego w Wąbrzeźnie - maj 1939 rok

Wkrótce po zajęciu ziem polskich przez wojska hitlerowskie w 1939 roku budynki szkolne w pierwszych tygodniach okupacji zostały zajęte przez wojsko, ale stopniowo przekazywane były okupacyjnej administracji szkolnej. Podobny los spotkał gmach Liceum Ogólnokształcącego. Warto wspomnieć, że do 25 października 1939 roku, gdy formalna władza nad okupowanymi ziemiami polskimi należała do Wehrmachtu, w budynku liceum swoja siedzibę miała powiatowa komendantura wojskowa, pod dowództwem kapitana Luedtke. Natomiast jesienią i zimą 1939/49 roku w gmachu liceum kwaterował oddział wojskowy pod dowództwem majora Gosebrucha.

1 września 1939 roku w murach szkoły nie pojawili się uczniowie, a dzwonek nie obwieścił rozpoczęcia nowego roku szkolnego. Wiosną 1940 roku budynek liceum przekształcony została w średnią szkołę niemiecką, której ukończenie uprawniało do podjęcia studiów wyższych. Była to tzw. Oberschule, którą władze niemieckie wyposażyły w odpowiednie pomoce naukowe. Szkoła ta istniała do lata 1944 roku, gdy linia frontu przesunęła się do rzeki Wisły. Wówczas to gmach liceum przekształcono w niemiecki szpital polowy, a sale lekcyjne, kancelarie i pokój nauczycielski zamieniono na pomieszczenia dla chorych. Działo się tak do stycznia 1945 roku. Krótko po przejściu działań frontowych liceum ponownie rozpoczęło pracę. Do połowy lutego 1945 roku, po dokonaniu niezbędnych przeróbek, budynek przygotowano do rozpoczęcia zajęć. Inauguracja nowego roku szkolnego odbyła się 22 lutego 1945 roku. Baza szkoły znajdowała się jednak w opłakanym stanie. Przed wojną chlubą szkoły była nowocześnie wyposażona pracownia do zajęć praktycznych. Jednak została ona w tym czasie całkowicie zdewastowana. Sztandar szkoły, w kształcie proporca oraz flaga szkolna przepadły bez wieści. Zaginęła również większość akt szkolnych. Przed wojną szkoła posiadła także sad i ogród połączony z bursą. Podczas wojny na skutek budowy baraków na tym terenie, sad został poważnie zniszczony. Szkołę otaczało żelazne ogrodzenie, które również zostało usunięte przez Niemców. Oprócz głównego budynku, szkoła posiadała również: halę gimnastyczną, która całkowicie zdewastowano i gmach bursy przy ulicy Wolności 40. Cały inwentarz bursy zaginął, a toalety zostały zniszczone. Jednak w kwietniu 1945 roku rozpoczęto organizację biblioteki. Bardzo szybko przystąpiono także do uruchomienia szkolnej bursy, aby w ten sposób umożliwić naukę uczniom zamiejscowym. Sytuację w szkole poprawiła pomoc pracowników naukowych UMK w Toruniu, którzy dostarczyli skrypty do nauczania poszczególnych przedmiotów. Do roku 1948 szkoła funkcjonowała pod nazwa: Państwowe Gimnazjum i Liceum Koedukacyjne, której dyrektorem był Lucjan Habel. Pod względem organizacyjnym stanowiła kontynuację przedwojennego gimnazjum i liceum.

Poza klasami ogólnokształcącymi w 1950 roku utworzona została klasa pedagogiczna, w której nauczano przyszłych nauczycieli. Pierwsza połowa lat pięćdziesiątych to jeden z trudniejszych okresów w życiu szkoły, co było następstwem narastającej stalinizacji. Do 1956 roku prowadzone były, metodami administracyjnymi, nasilone działania zmierzające ku upolitycznieniu oraz ideologizacji procesu nauczania i wychowania. Realizacja procesu dydaktyczno - wychowawczego podlegała ciągłej kontroli ze strony organów partyjnych. Komunistycznemu państwu potrzebni byli ludzie wychowani w myśl ideologii socjalistycznej, mieli być przecież przyszłymi budowniczymi komunizmu. W latach pięćdziesiątych liczba uczniów wahała się w granicach 250-300. W każdej z klas były po dwa równoległe oddziały. Kolejnymi dyrektorami szkoły byli: Józef Kubiak oraz Józef Pałasz.

W zakresie poprawy warunków nauczania i rozwoju bazy dydaktycznej od roku 1960 nastąpiły widoczne zmiany. Powstało wiele nowych gabinetów szkolnych: przysposobienia obronnego, matematyczny i języków obcych. Zostały one zaopatrzone w nowoczesne wyposażenie, m. in. stare ławki zastąpiono nowymi. Do pozostałych gabinetów zakupiono nowe meble, w których znalazły miejsce pomoce dydaktyczne. W połowie lat siedemdziesiątych przeprowadzony został kapitalny remont.

Fot. 6. Gmach obecnego Zespołu Szkół Ogólnokształcących (lata 70 XX wieku)

Dzięki rozwojowi bazy dydaktycznej uczniowie wąbrzeskiego liceum odnosili szereg sukcesów, godne uwagi jest zakwalifikowanie się do ogólnopolskiego finału Olimpiady Wiedzy o Polsce i Świecie Współczesnym. W tym okresie Liceum Ogólnokształcące w Wąbrzeźnie było jedyną szkoła średnią o charakterze ogólnokształcącym w powiecie, dlatego wielu uczniów spoza miasta miało problem ze znalezieniem miejsca w szkolnym internacie. Problem ten częściowo udało się rozwiązać po dobudowie do dawnego mieszkania dyrektora nowej części internatu w 1982 roku.

Idea nadania szkole imienia Zygmunta Działowskiego została wysunięta przez członka Towarzystwa Naukowego w Toruniu - Ziemowita Maślankę, w grudniu 1975 roku. Od tego momentu rozpoczęto trwające prawie siedem lat starania związane z finalizacja pomysłu. Okazała się, że nie jest to wcale proste zadanie, gdyż Działowski, nie był przez ówczesne władze uznany za szczególnie właściwego kandydata na patrona. Z analizy dokumentacji wynika, ze do działań związanych z nadaniem szkole imienia przystąpiono ponownie w 1979 roku, kiedy to dyrektor liceum Henryk Swobodziński zwrócił się do profesora Antoniego Swinarskiego z prośbą o pomoc i wsparcie w sprawie akceptacji przedstawionej przez szkołę kandydatury Działowskiego na patrona. W toku uroczystości w dniu 16 grudnia 1982 roku, uchwałę o nadaniu szkole imienia Zygmunta Działowskiego odczytał sekretarz towarzystwa Naukowego w Toruniu, profesor Marian Biskup. Odsłonięto także pamiątkową płaskorzeźbę, złożoną z popiersia i tablicy pamiątkowej, poświęconej patronowi, widniejącej do dnia dzisiejszego na jednym z szkolnych korytarzy. Szkoła otrzymała w 1974 roku sztandar, który został zmodyfikowany w 1983 roku, gdzie imię i nazwisko patrona umieszczono przy nazwie szkoły.

W latach 1992 - 94 dyrektorem szkoły był Zbigniew Ceglarski. Od 1994 roku dyrektorem szkoły jest Bolesław Künstler, który tą funkcję sprawuje do dnia dzisiejszego.

Budynek szkolny nadal pełni tą samą funkcję. Należy zwrócić również uwagę na salę gimnastyczną, która od wybudowania gmachu szkoły służy wielu pokoleniom uczniów.

Fot. 7. Sala gimnastyczna wąbrzeskiego liceum - zdjęcie współczesne - autor

Jedynym budynkiem, który zmienił swoją funkcję jest dawne mieszkanie dyrektora. Jeszcze niedawno przyjezdni uczniowie zamieszkiwali ten budynek, gdyż pełnił funkcję internatu. Natomiast obecnie znajduje się w nim Poradnia Pedagogiczno - Psychologiczna.

Fot. 8. Budynek mieszkalny dyrektora, w którym obecnie znajduje się Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna - zdjęcie współczesne - autor

W ostatnich miesiącach budynek Liceum Ogólnokształcącego zmienił swój zewnętrzny wizerunek, a mianowicie w 2012 roku odbył się remont górnej części budynku - dachu oraz zewnętrznej elewacji.

Fot. 9. Odnowiona górna część budynku szkolnego od strony ul. Wolności - zdjęcie współczesne - autor

Fot. 10. Odnowiona elewacja zewnętrzna oraz dach gmachu liceum od strony szkolnego boiska - zdjęcie współczesne - autor

Bibliografia:

• "Zeszyty Historyczne Liceum Ogólnokształcącego im. Zygmunta Działowskiego w Wąbrzeźnie" pod redakcja Aleksandra Czarneckiego - Wąbrzeźno, 2006 rok.
• "Szkolne pokolenia - Rys historyczno - wspomnieniowy" pod redakcją Aleksandra Czarneckiego przy współudziale Alicji Głowackiej, Barbary Głowackiej, Bolesława Künstlera, Bożeny Łamek - Wąbrzeźno, 2010 rok.

Laureat III miejsca Joanna Cisło. Opiekun: Aleksander Czarnecki.